Για τον Μάη των λουλουδιών και των αρωμάτων!
Δώδεκα μήνες, δώδεκα πρωτομηνιές. Με άλλο βάρος καθεμιά σίγουρα. Μα σαν την 1η του Γενάρη και την 1η του Μάη, καμιά άλλη! Παγκόσμιες μέρες. Τυχαίο που γιορτάζονται σε όλο τον κόσμο πανηγυρικά; Αρχή κι Αναγέννηση!
Μέρα γεμάτη λουλούδια και μάγια η Πρωτομαγιά. Κι όλος ο μήνας δηλαδή εδώ που τα λέμε είναι στολισμένος με λουλούδια και σύμβολα ομορφιάς και αναγέννησης, μα και φορτωμένος με προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Κάποιες παράλογες και εξωφρενικές, κάποιες με σχετικά λογικές εξηγήσεις. Στα μέρη μου, τον Μάη οι παλιοί δεν φυτεύανε βασιλικό (κάποιοι αυτό το κρατούν ακόμη) γιατί τάχα μου θα τον πάνε σε νεκρό. Δεν έκοβαν πανιά για ρούχα καινούρια και προικιά, δεν παντρεύονταν, δεν μαζεύανε μάραθα. Κι αν τα πρώτα φαίνονται παράλογα, για τα δυο τελευταία υπάρχουν κάποιες εξηγήσεις. Μια θα μπορούσε να κρύβεται και στην σκωπτική μαντινάδα, με τα πολλά υπονοούμενα:
Να ’μουν το Μάη γάιδαρος, τον Αύγουστο κριάρι,
όλο το χρόνο πετεινός και γάτος το Γενάρη!
Ο πατέρας μου έλεγε πως δεν επιτρεπόταν οι γάμοι στους κοινούς θνητούς γιατί οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες παντρεύονταν τον Μάη και ήθελαν οι γάμοι τους να μονοπωλούν το ενδιαφέρον! Η πληροφορία επιβεβαιώθηκε πρόσφατα διαβάζονται το σύγγραμμα του μεγάλου μας λαογράφου Π. Βλαστού, “Ο γάμος εν Κρήτη”.
Καταγράφει λοιπόν ο Βλαστός ανάμεσα σε άλλα, τις παρακάτω παροιμίες:
Όταν έπρεπε δεν ήτο, και το Μάη ευλογάτο.
Ο γάμος ο μαγιάτικος πολλά κακά ποδίδει.
Όποιος παντρευτεί το Μάη, κακομποδισμένα πάει.
Όσο, για τα μάραθα που η μάνα μου ακόμη λέει πως τον Μάη δεν τα μαζεύουμε «γιατί αφήνουνε οι όφιδες (φίδια) τα ποκάμισά τους πάνω τους», είναι μάλλον γιατί μεστώνουν και είναι πολύ σκληρά. Σε πολλούς τόπους πιστεύεται ότι τα φίδια ξυπνούν από τη χειμερία νάρκη την Πρωτομαγιά. Μιλάμε βέβαια για τα αγριομάραθα γιατί τα καλλιεργημένα αντέχουν ακόμη 1-2 μήνες. Πρόσφατα φίλη από τη Μεσσηνία μου είπε ότι κι εκεί δεν μαζεύουν μάραθα το Μάη, κυρίως μετά τις 13. Η διαφορά των ημερών παραπέμπει στην Πρωτομαγιά με το παλιό ημερολόγιο!
Δεν θέλω να επεκταθώ σήμερα στα έθιμα και τους θρύλους που συνδέονται με το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, Έχω συλλέξει τόσα στοιχεία που θα ξεφύγουμε από το θέμα μας. Θα συμπληρώνονται κάθε χρόνο αυτά τα στοιχεία… Ούτε θα αναφερθώ στην Εργατική Πρωτομαγιά που γιορτάζεται σ’ όλο τον κόσμο. Δεν είναι της παρούσης σελίδας ούτε της παρούσης ανάρτησης θέμα, παρόλο που τιμώ αυτή την διάσταση της μέρας, περισσότερο από τους λουλουδένιους της συμβολισμούς.
Θα ξαναγυρίσω στο θέμα του τίτλου, στο σαρανταβότανο ή σαρανταδέντρι. Το λέει το όνομά του: ένα μείγμα που περιέχει συστατικά από σαράντα βότανα ή/και δέντρα. Αρχαία συνήθεια η συλλογή τους και η παρασκευή του μείγματος που εθεωρείτο ότι είχε ανεξάντλητες ιαματικές ιδιότητες. Παράλληλα θεωρούσαν ότι προστάτευε από τα μάγια που ο φόβος τους γινόταν πιο έντονος το Μάη, αφού και μόνο το όνομα του μήνα παραπέμπει στη μαγεία! Το σαρανταβότανο καταγράφεται και ως μαγιολύτης, και ως σαρανταδέντρι . Ο Ν. Ψιλάκης στο βιβλίο του «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη- Έθιμα στον κύκλο του χρόνου» παραθέτει πληροφορίες για το σαρανταδέντρι πάλι από το Αρχείο του Παύλου Βλαστού που διασώζεται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στα Χανιά.
Κατά την παραμονήν τον Μαΐου, ήτοι την 30 Απριλίου προς το εσπέρας, προετοίμαζαν τον Μαγιολύτην όστις οφείλει να περιέχει από το Σαρανταδέντρι (από 40 δέντρα) καρπούς και άνθη, ασφαλέστατον δε και πρωτεύον προς τούτο θεωρείται το μέλι, διότι αι μέλισσαι ο(υ)χίμόνον εκ 40 δένδρων, φυτών και ανθέων περισυλλέγουσι το μέλι, αλλ’ εκ χιλιάδων. Κατά δεύτερον δε το γάλα, διότι και τούτο εκ πολλών χόρτων, φυτών και ανθέων ακροδρύων κλπ, τα οποία τρώγουσι τα ποίμνια, παράγεται. Εντός λεκάνης λοιπόν βάζουν ποσότητα τινά μέλιτος, ρίπτουν καρύδια, αμύγδαλα, λεπτοκάρυα, σταφίδας, σησάμην, ροϊδίων καρπούς, ρόδων φύλλα τρυφερά, φοίνικας και άλλα παντοία είδη, άμα δε εισέλθει η νυξ εναποθέτουσι την λεκάνην ταύτην εν υπαίθρω δια να αστρονομισθούν υπό των αστέρων, την ημέρα δε της Πρωτομαγιάς, πριν ανατείλει ο ήλιος, μεταφέρεται εντός της οικίας, φιλοδωρούνται (οι νήστεις εισέτι) οικείοι έκαστος ποσόν τι εντός ποτηριού και τρώγουν το μαγιολύτην. Ο πολτός ούτος, ο εκ σαρανταδέντρου παραχθείς, πιστεύεται υπό των προληπτικών ότι έχει την ιδιότητα να διαλύει και απαλλάττει τους μαγευθέντας, διό και μαγιολύτης ονομάζεται (διότι διαλύει μαγείας). Εκ του υπολειφθέντος εν τη λεκάνη πολτού, φιλοδωρούνται και πάντες οι προς επίσκεψιν της οικογενείας ταύτης καθ’όλην την ημέραν ελθόντες…»
Εν τούτοις και από τη λαϊκή μούσα έχουμε πλήρεις πληροφορίες για τη σύνθεση του ιάματος που αποτελούσε πανάκεια σε αρκετές περιοχές της Κρήτης μέχρι τις αρχές του προηγούμενου αιώνα:
“Σαν την υγειά σου έχασες και θες να την κερδίσεις
μόνο με βότανα της γης θα την ξαναποχτήσεις.
Φύλλα κιτροπορτοκαλιάς και άρωμα από λεμόνι
ανεραντζά, μανταρινιά, ξαρρωστικό κυδώνι.
Μάζωξε απ’ τσι ποταμούς τσ’ ακονιζάς τα χνάρια
βάτο και τσάι του βουνού και τσ’ αμπιστιάς κλωνάρια.
Μάζωξε έρωντα πολύ απ’ τα βουνά της Κρήτης
και σφάκα την πικραδερή, δάφνες μυρτιές να βρίσκεις.
Θύμο, κισσό κι αγκαραθιά και αγκαθοστοιβίδα
την μυρουδιά βασιλικού φασκομηλιά και θρίμπα.
Μέντα και δεντρολίβανο όπου μοσχομυρίζει
το λένε και αρισμαρί, που την υγειά χαρίζει.
Πάρε τα γιασεμόφυλλα τη ροδαρά με τ’ άνθη
γαρεφαλόβιολες πολλές και γαρυφάλλου άνθη.
Απήγανο και βάλσαμο της γης το χαμομήλι
τη μυριστή αμπερόριζα που δένουν στο μαντήλι.
Πάρε το κοκκινόχορτο, βάλε και κουτσουνάδα
που φτιάχνουν κοκκινόλαδο, στου ήλιου την πυράδα.
Φύλλα συκιάς κι αμυγδαλιάς και φύλλα μαντζουράνας
φλισκούνι που μοσκοβολά σαν κόρφος κάθε μάνας
Το μαϊντανό, το σέλινο και την αντωναΐδα
τ’ αγούδουρα τ’ αγλακητού τον κλάδο και τα φύλλα.
Όλα ετούτα βράσε τα γέμισε μία σκάφη
και διώξε απ’ το κορμάκι σου τσι πόνους και τα πάθη.”
Πολλά, έτσι;
Επειδή εγώ ένα φόβο με τα βότανα τον έχω, ρώτησα άνθρωπο κατεχάρη (κατέχω στην Κρήτη, εκτός από έχω σημαίνει και γνωρίζω, ξέρω) ποια θα μπορούσε να είναι επιβλαβή σε ένα μείγμα που ήθελα να φτιάξω όχι για αφέψημα (άλλωστε κυκλοφορεί τέτοιο μείγμα στο εμπόριο, τουλάχιστον αυτό υποστηρίζουν όσοι το πουλούν, ότι τα έχει και τα 40 που αναφέρονται παραπάνω), μα για χωνευτικό λικέρ. Με κάποια από όσα αναφέρονται, αφού είναι δύσκολο να τα βρω όλα.
Την ιδέα μου την έδωσε μια φίλη της σελίδας που μου ζήτησε αν είχα συνταγή για λικέρ- σαρανταβότανο! Δεν είχα κι ούτε υπήρχε στο διαδίκτυο τέτοιο πράγμα! Σε μια μικρή έρευνα που είχα κάνει παλιότερα για λικέρ είχα δει ότι σε όλη την Ευρώπη φτιάχνουν λικέρ με βότανα, με τα δικά τους βότανα και αρκετά μπαχαρικά. Συνταγές που ξεκίνησαν κατά κανόνα από μοναστήρια ως ελιξήρια. Είναι πράγματι χωνευτικά και τα προσφέρουν μετά το φαγητό σχεδόν πάντα παγωμένα.
Μου είπε λοιπόν ο κατεχάρης των βοτάνων να μη βάλω αψινθιά (αναφέρεται παραπάνω ως αμπιστιά). Επέλεξα να μη βάλω και κουτσουνάδα γιατί με το αλκοόλ δεν ξέρω τι θα μπορούσε να προκύψει. Σε άλλη παρασκευή ίσως προσθέσω μαϊντανό και σέλινο, εδώ τα θεώρησα παράταιρα για λικέρ…
Για παράδειγμα, στη Γερμανία διάσημο είναι το γνωστό ως λικέρ των κυνηγών Jägermeister (8ο σε πωλήσεις ποτών στον κόσμο!) που φτιάχνεται από 56 βότανα και αρωματικά. Γνωστή επίσης είναι η γαλλική Chartreuse που η ιστορία της ξεκινά από ένα μοναστήρι το 1605 και για την παρασκευή της χρειάζονται περίπου 130 βότανα. Ακόμη γνωστότερη είναι η βενεδικτίνη από 27 βότανα, κι αυτή με μοναστηριακή προέλευση. Ξεκίνησε ως ελιξίριο και κατέληξε δημοφιλές λικέρ. Εμείς μάλλον συνηθίζαμε τα αφεψήματα από βότανα. Δεν είναι και τόσο διαδεδομένη η χρήση τους σε λικέρ. Όταν φτιάχναμε, χρησιμοποιούσαμε 1-2 μυριστικά ή μπαχαρικά π.χ. μέντα ή δυόσμο ή κανέλα (τεντούρα Πατρών).
Το λικέρ μου πέτυχε και θα επαναληφθεί, πιθανόν και με την προσθήκη και άλλων βοτάνων και κάποιων ακόμη μπαχαρικών και σπόρων.
Υλικά
1 κούπα ρακή
1 κούπα ζάχαρη
1 κούπα νερό
5-6 φύλλα βασιλικού
5 φύλλα λεμονιάς ή άλλου ξινόδεντρου
5 φύλλα αμπερόριζας
5 μικρά φυλλαράκια δυόσμου
10 φυλλαράκια μυρτιάς
10 πέταλα τριαντάφυλλου
5 ανθάκια χαμομηλιού
5-6 φύλλα φασκόμηλο
5-6 φύλλα λουίζας
2 κλαδάκια 5cm μαλοτήρα
2-3 μικρά κλαδάκια αρισμαρί (δεντρολίβανο)
10 φυλλαράκια εστραγκόν
1 μικρό κλαδάκι δίκταμο
10 καρφάκια γαρύφαλλο
1 ξυλαράκι κανέλας 5 cm
Επί το έργον
Πλένουμε καλά τα βότανα και τα στεγνώνουμε εντελώς (δεν πλένουμε την κανέλα και τα γαρύφαλλα). Τα ευαίσθητα φύλλα τα ξεπλένουμε με τρεχούμενο νερό. Τα βάζουμε σε στεγνό αποστειρωμένο βάζο και προσθέτουμε τη ρακή. Τα αφήνουμε για 10-15 μέρες σε σκοτεινό σημείο ανακινώντας πότε πότε το βάζο.
Κάνουμε ένα σιρόπι βράζοντας για 2 λεπτά τη ζάχαρη με το νερό (ο χρόνος από τη στιγμή που αρχίζει ο βρασμός) και το αφήνουμε να κρυώσει εντελώς.
Σουρώνουμε το υγρό του βάζου με τα βότανα και το αναμειγνύουμε με το σιρόπι. Περιμένουμε 2-3 μέρες ακόμη και σερβίρουμε παγωμένο (κατά προτίμηση).
Παρατηρήσεις
- Τα βότανα είναι πολύ αρωματικά (περισσότερο απ’ ότι τα φρούτα, γι αυτό τα άφησα λιγότερο χρόνο στη ρακή απ’ όσο αφήνω άλλα λικέρ. Δοκιμάζουμε τη γεύση και μπορούμε να παρατείνουμε κι άλλο το χρόνο εκχύλισης.
- Το λικέρ μου με αυτές τις αναλογίες είναι γλυκό αλλά του πάει. Μπορούμε να κάνουμε αραιότερο σιρόπι, π.χ. 1 κούπα ζάχαρη-1,5 κούπα νερό.
- Ο συνδυασμός των βοτάνων είναι θέμα επιλογής και σηκώνει πολλούς αυτοσχεδιασμούς. Πάντα όμως χειριζόμαστε με προσοχή τα βότανα γιατί σε αρκετές περιπτώσεις μπορεί να είναι επιβλαβή ως δηλητηριώδη.
- Πηγές: Π. Βλαστού, “Ο γάμος εν Κρήτη”
- Ν. Ψιλάκη, «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη- Έθιμα στον κύκλο του χρόνου»
- Σ. Μολινού, Τα λαογραφικά του Δωδεκαμήνου
- Προφορικές μαρτυρίες και προσωπικές σημειώσεις
- http://www.natsioulis.eu/2013/03/blog-post.html https://en.wikipedia.org/wiki/J%C3%A4germeister
Καλημέρα σας. Μου αρεσαν καποιες συνταγές που διαβασα και θα ήθελα να μου στέλνετε στο mail οτι κοινοποιητε. Ευχαριστώ πολυ
Καλημέρα σας. Ευχαριστώ πολύ για τα καλά σας λόγια. Δείτε τα mail σας παρακαλώ!
Η μητέρα μου χρησιμοποιεί την φράση “το σαρανταδέντρι έχει” για να δηλώσει ποικιλία σε κάποιο πιάτο, π.χ. σε χορτοκαλίτσουνα με άγρια χόρτα! Ευχαριστούμε για τις πληροφορίες και καλό μήνα.
Ευχαριστώ πολύ που συμπληρώσατε την ανάρτηση με το τόσο όμορφο σχόλιο! Έχετε δίκιο! Τη χρησιμοποιούμε και μ’ αυτή την έννοια τη λέξη! Να είστε καλά. Καλό μήνα και σε σας.
Τι υπέροχη ανάρτηση!!! Πώς και μου είχε ξεφύγει; Θα δοκιμαστεί άμεσα.
Χαίρομαι που σας αρέσει! Κι εγώ αγαπώ αυτές τις αναρτήσεις που έχουν κάτι παραπάνω από τη συνταγή. Να είστε καλά!